Кастамараў пра Яўстаха Тышкевіча

Так апісваў Яўстаха Тышкевіча Мікалай КастамараўРускі і ўкраінскі гісторык, даследчык сацыяльна-палітычнай і эканамічнай гісторыі Расіі і Украіны, украінскі і рускі паэт і белетрыст. Граф Яўстах Тышкевіч быў адным з двух братоў, якія роўным чынам здабылі сабе рэпутацыю ў тагачасным інтэлігентцкім свеце Заходняй Русі. Старэйшы брат яго Канстанцін быў пылкі археолаг, вядомы капацель курганоў у Літоўскім краі, які выдаў цікавы твор пра свае раскопы. Меньшы, Яўстах, таксама быў аматарам гісторыі і археалогіі і зрабіўся чальцом археаграфічнай камисіі ў Вільні ў той час.

«Гэта быў старага выгляду чалавек невысокага росту, з лысай галавой, і здавалася, што выглядае ён на шесцьдзесят год, але на самай справе яму было не больш за сорак пяць. Казалі, што ён раней бавіў разгульнае жыццё, якое падарвала разам і яго дабрабыт, і яго здароўе. Зрэшты, ён у сваіх манерах быў жывы, дабразычлівы і вясёлы.

Яўстах Піевіч Тышкевіч

Калі ён загадваў гістарычным музеем, які ўваходзіў у склад віленскай археаграфічнай камісіі, ён пераважна звяртаў увагу на помнікі часоў панавання польскага элемента ў Літве, і ад гэтага ў наступны час рускія людзі, якія займаліся літоўскай археалогіяй, былі ім незадаволены і казалі, што ён наўмысна стараўся пакінуць у ценю і забыцці ўсе, што нагадвала пра мінулае панаванне праваслаўнай веры і рускай мовы ў Вільні. Ці справядлівае такое меркаванне, якое склалася аб ім — я не бяру на сябе вырашаць. У музеі, пры якім меўся аддзел археаграфічнай камісіі, усё было накіравана на тое, каб выдаліць успаміны пра панаванне некалі рускага элемента ў краі і зацвердзіць усеагульнае меркаванне, што ён спакон быў польскім і не павінен быць іншым.

Пад час паседжанняў камісіі выкарыстоўвалася выключна польская мова. Старшыня камісіі граф Я. Тышкевіч ласкава вазіў мяне па горадзе і яго наваколлях; потым запрасіў на паседжанне камісіі ў якасці яе чальца, якім я лічыўся. Каля я ўвайшоў у залю, усе сябры камісіі падняліся са сваіх месцаў, і старшыня звярнуўся да мяне з прамовай, якая была поўная ласкавасцяў і хвалаў: казаў, што мае бесстароннія навуковыя працы, чужыя ўсякіх нацыянальных поглядаў, высока паставілі маё імя ва ўсіх славянскіх народаў і тым больш у польскага, якога гісторыю я так часта кранаў ў сваіх працах, і г.д.

Яго доўгая прамова вымаўленая была па-польску. Я адказваў таксама па-польску, выявіў глыбокую ўдзячнасць за добрую ўвагу да маіх навуковых працаў і выказаў, што лічу такую адзнаку маёй дзейнасці вышэй за мае заслугі. Потым мне друкавана ставілі ў віну тое, што я адказваў па-польску, а не па-руску; але я выконваў у той час не больш чым доўг ветласці ў дачыненні да людзей, якія так ласкава мяне прымалі, тым больш што і з боку ўрада ў той час не было ніякіх распараджэнняў аб выключным ужыванні рускай мовы ў Заходнім краі, — і ў камісіі, якая мела афіцыйнае значэнне, як у размовах, так і ў друкаваных яё пратаколах дапушчалася польская мова. Калі б да мяне звярнуліся з нямецкай альбо французскай прамовай, я б сапраўды гэтак жа палічыў доўгам ветлівасці адказваць, як змог бы, на той мове, на якой да мяне звярталіся. Звычка адказваць на той мове, на якой да нас звяртаюцца, калі мы самі ведаем гэтую мову, уласцівая ўсім, і, без сумнення, ніхто б не звярнуў увагі на мой польскі адказ, калі б не адбылося сумных акалічнасцяў, пасля так усхваляваўшых Заходні край.»

Мікалай Кастамараў